August Herbst 26 kwietnia 1945 r. uzyskał mianowanie na pełnomocnika obwodowego i otrzymał polecenie przygotowania ekipy do wyjazdu do Góry Śląskiej.

Zachowała się z tamtych lat kronika. W niej znajduje się opis tego pamiętnego dnia – 5 maja [1], kiedy do Góry przybyła ekipa Herbsta:

„Dzień 5. maja 1945 roku, spośród najbliższych, przeszłych i przyszłych dni, wyróżnił się zachmurzeniem zmiennym (cumulus strativus), przelotnymi deszczami, słabymi wiatrami zachodnimi, i dość zimnym wiatrem o charakterze lokalnym; temperatura, przeciętna, wynosiła +8 C.

W dniu tym o godz. 16. m. 45 do miasta Góry przybył z Trzebnicy – tymczasowej siedziby urzędu pełnomocnika rządu R.P. na okręg administracyjny Śląska Dolnego – Pełnomocnik Rządu R.P. Obwodu Nr. IV»Góra« ob. Herbst August. Przybyli z nim jednocześnie powołani przez władze polskie do organizowania polskiej władzy cywilnej na terenie Śląska Dolnego i zaopatrzeni w pisemne pełnomocnictwa, wystawione (w języku polskim i rosyjskim) przez Pełnomocnika Rządu R.P. na Okręg Administracyjny Śląska Dolnego mgra Piaskowskiego Stanisława, działającego na mocy pełnomocnictwa udzielonego przez Prezydium Rady Ministrów z dnia 29 marca 1945 roku, nr. 2324 […]”

Tego samego dnia pełnomocnik obwodowy spotkał się z komendantem miasta kapitanem Kukuri Kalistratowiczem Uhartiuwilim. Po przyjeździe pełnomocnik, w naszym przypadku A. Herbst, był winien bezwłocznie zgłosić się do miejscowego komendanta wojskowego, powiadamiając go o objęciu władzy cywilnej i prosić o przekazanie zakładów spożywczych, składów aprowizacyjnych i innych. Jednak polskiej administracji wojsko sowieckie nic nie przekazało. Żołnierze bowiem wywozili lub niszczyli mienie państwowe i prywatne, przedsiębiorstw użyteczności publicznej oraz zapasy różnego rodzaju. [2]

Pełnomocnik okręgowy w zarządzeniu nr 2 z 17 kwietnia 1945 r. szczegółowo poinstruował pełnomocników obwodowych, co należy do ich zadań. Najkrócej mówiąc, „Pełnomocnik obwodowy jest organizatorem i szefem władz cywilnych (za wyjątkiem sądownictwa) na terenie obwodu. Jego pierwszym i naczelnym zadaniem jest jak najszybsze i jak najsprawniejsze zorganizowanie kolonizacji Ziem Odzyskanych”.

Nim A. Herbst podjął się organizowania polskiej administracji w obwodzie IV, czyli późniejszym powiecie górowskim, do Czerniny 7 lutego przybyła z Leszna pięcioosobowa grupa, na której czele stał Michał Zamojski. Wcześniej od komendanta Milicji Obywatelskiej w Lesznie uzyskali pozwolenie na posiadanie broni i zabezpieczenie majątku poniemieckiego przed zniszczeniem lub grabieżą. Po przybyciu do Czerniny skontaktowali się z komendantem wojskowym tej miejscowości i utworzyli pierwszy posterunek MO na terenie powiatu. [3]

Urzędowanie starostwa powiatowego (czyli urzędu pełnomocnika obwodowego) rozpoczęto najprawdopodobniej, jeśli pamięć A. Herbsta nie zawodzi, między 10 a 12 maja 1945 r. Na jego potrzeby zajęto budynek przy obecnym pl. Bolesława Chrobrego. Paweł Wasilewski stanął na czele referatu aprowizacyjnego. Adolf Pławiński kierował referatem zdrowia i opieki społecznej. Referat rolnictwa przejęli Noniewicz i Michalski. Referat weterynarii – Władysław Golicz. Referat prawny – Połozow i Abramczyk. Referat buchalterii – Mikołaj Sudnik i Bielawska (po mężu Calabowa). Referat kultury i bibliotek – Józef Tyrkiel. Referat leśnictwa – Franciszek Burmistrzak. [4] Od 10 maja 1945 r. była też czynna stołówka dla pracowników administracyjnych. [5]

Urzędowanie miało tu inny charakter niż na terenie reszty Polski, gdyż urzędnicy załatwiali sprawy publiczne, społeczne, gospodarcze a nawet prywatne, gdyż innych urzędów nie było na terenie powiatu. W ciągu trzech pierwszych miesięcy otrzymali z zewnątrz jedną uszkodzona maszynę do pisania.  Po godzinach pracy musieli więc w opuszczonych domach szukać sprzętu biurowego, materiałów piśmiennych i przyborów kancelaryjnych. W Archiwum Państwowym we Wrocławiu zachowało się wiele dokumentów sporządzonych na odwrotnej stronie papierów firmowych niemieckich instytucji. Wówczas posługiwano się niemieckimi maszynami do pisania, czyli takimi, które nie miały polskich czcionek. Czytając teksty z tamtych lat brakujące „ogonki” i „kreski” trzeba samodzielnie uzupełniać. Przy okazji poszukiwań zaopatrywali się w środki żywnościowe, wyjeżdżając bowiem z Trzebnicy każdy członek ekipy otrzymał po 20 dag chleba i trochę cukru, a w Górze nie mogli niczego kupić, stąd wynikła konieczność prowadzenia stołówki. [6]

W sierpniu 1945 r. August Herbst informował, że w urzędzie pełnomocnika obwodowego, nie licząc jego i zastępcy, 5 urzędników miało wyższe wykształcenie, 38 – z średnim i 24 – z niższym; ponadto pracowało 2 woźnych. Większość personelu była pochodzenia „repatrianckiego”. Osoby przygotowane do pracy w administracji były przeciążone pracą. [7] Z kolei część urzędników wyolbrzymiała swoje kwalifikacje i wykształcenie, niektórzy przybyli w celu  obłowienia się na szabrze, inni liczyli na na poparcie polityczne w awansach urzędniczych. [8] Trudności aprowizacyjne i problemy z wynagrodzeniem spowodowały, że w ciągu pierwszych trzech miesięcy 5 urzędników „zdezerterowało”. [9]

Etap żywiołowości i tymczasowości w organizacji administracji zakończył się na przełomie 1945 i 1946 r.  Wcześniej 13 listopada 1945 r. powstało Ministerstwo Ziem Odzyskanych. Wtedy zaczęto używać równolegle określeń starostwo lub pełnomocnik rządu. 29 maja 1946 r. okręgi i obwody przekształcono w województwa i powiaty, a pełnomocnicy obwodowi stali się starostami. Nie towarzyszyły temu żadne zmiany w strukturze urzędów. Na Dolnym Śląsku zmiany te wprowadzono okólnikiem Pełnomocnika Rządu z 28 czerwca 1946 r. [10]

Urząd pełnomocnika obwodowego szybko się rozrastał i 21 czerwca 1946 r.[11] składał się ze starosty Augusta Herbsta i jego zastępcy Adama Górala (od grudnia 1945 r. [12]); wcześniej, od 2 czerwca do 15 września 1945 r., był nim Tadeusz Lutek z Kielc, z zawodu ślusarz, członek PPR [13], sekretarki, referatu ogólno-organizacyjnego (na czele Tadeusz Grzebieniak[14]), referatu budżetowego (Mikołaj Sudnik[15]), referatu wojskowego (Franciszek Laskowski), referatu osiedleńczego (Jan Sarnacki), referatu opieki społecznej (Aleksander Jarocki), referatu odbudowy (Michał Lenartowicz [16]), referatu szkolenia wojskowego (Tadeusz Huszkiewicz), referatu kultury i sztuki (Wacław Abramczyk), referatu społeczno-politycznego (Henryk Szymański), referatu straży pożarnej (Roman Sadowski), referatu aprowizacji i handlu (Mikołaj Sokołowicz), referat świadczeń rzeczowych (Stanisław Kupczyk? [17]), referatu przemysłowego (Czesław Deleskiewicz), referatu karnego (Bolesław Pielichowski), stanowiska lekarza weterynarii (Władysław Golicz), stanowiska lekarza powiatowego (Augustyn Szozda), referatu samorządowego (Franciszek Turbakiewicz), 3 pracownic stołówki, 2 gońców, 2 woźnych i 3 strażników; w sumie 102 osób.

Starostwo Powiatowe 1 czerwca 1947 r. liczyło 85 pracowników (urzędników, woźnych, gońców, szoferów i zatrudnionych w kuchni). Na czele urzędu stali – starosta Kazimierz Orczykowski i wicestarosta Adam Góral. Referatem Ogólno-Organizacyjnym i kancelarią kierował Tadeusz Grzebieniak, Referatem Społeczno-Politycznym – Henryk Szymański, Referatem Przemysłowym – Henryk Płuc, Referatem Wojskowym – Władysław Marek, Referatem Kultury i Sztuki – Józef Tyrkiel, Referatem Straży Pożarnych – Roman Jan Sadowski, Referatem Odbudowy – Michał Lenartowicz, Referatem Opieki Społecznej – Aleksander Jarocki, Referatem Administracyjno-Prawnym i Karno-Administracyjnym – Włodzimierz Połozow, Referatem Budżetowo-Gospodarczym – Mikołaj Sudnik, Referatem Osiedleńczym – Klemens Gołębski, Referatem Szkód Wojennych – Tadeusz Huszkiewicz, Referatem Pomiarów – Adolf Kattan, Referatem Weterynarii – Władysław Golicz, Referatem Sanitarnym – Augustyn Szozda, Referatem Pracy – Andrzej Nowicki, Referatem Aprowizacji i Handlu – Paweł Wasilewski, Referatem Samorządowym – Helena Bielecka. [18]

August Herbst (PPS) stanowisko starosty piastował do 16 grudnia 1946 r.

Mirosław Żłobiński

Pierwodruk: „Życie Powiatu” 2019 nr 4 s. 11, nr 5 s. 11

[1] Kronika m. Góry Śląskiej i ziemi górowskiej; APW: PPRN Góra Śląska 1 s. 39 (sprawozdanie przewodniczącego PPRN Br. Włocha wygłoszone w dniu 12 lutego 1951 r. z okazji pięcioletniej rocznicy oswobodzenia ziem powiatu od hitlerowskiego najeźdźcy, s. 37-49)

[2] APW: SP Góra Śląska 13 s. 93 („Charakterystyka powiatu górawskiego” z 10 sierpnia 1945 r.). Zadaniem komendantur było zabezpieczenie tyłów frontu, m.in. zapewnienie żywności żołnierzom, stąd uruchomienie górowskiego młyna i zajmowanie niemieckich gospodarstw rolnych. Więcej na ten temat –  Hytrek-Hryciuk Joanna: „Rosjanie nadchodzą!”, Wrocław 2010 s. 106-114.

[3] Żywień Zdz.: Czernina (pow. Góra): przeszłość i dzieje współczesne (szkic) (maszynopis w posiadaniu Autora)

[4] Herbst A. ” Moje wspomnienia z lat 1945/46” zawarte w publikacji ”Przeszłość i teraźniejszość miasta Góry” (Góra 1960) s. 13

[5] APW: SP  Góra Śląska 13 s. 43-44

[6] Kronika m. Góry Śląskiej i ziemi górowskiej, „Kwartalnik Górowski”, 2004-2005 nr 8 s. XXII; APW: SP Góra Śląska 13 s. 94 („Charakterystyka powiatu górawskiego” z 10 sierpnia 1945 r.) – tutaj informacja o maszynie do pisania. Więcej o urzędnikach – Magierska A.: Z problemów kształtowania się administracji Ziem Zachodnich i Północnych. Sobótka 1984 nr 3 s. 391-409

 [7] APW: SP Góra Śląska 13 s. 94 („Charakterystyka powiatu górawskiego” z 10 sierpnia 1945 r.)

 [8] Kronika m. Góry Śląskiej i ziemi górowskiej, „Kwartalnik Górowski”, 2004-2005 nr 8 s. XXI-XXII

[9] APW: SP Góra Śląska 13 s. 94 („Charakterystyka powiatu górawskiego” z 10 sierpnia 1945 r.). Sytuację poprawiło wypłacanie pracownikom samorządowym dodatku zachodniego w wysokości 50% wynagrodzenia. Uchwałę o jej wypłacaniu podjęła 20 grudnia 1945 r. Rada Ministrów. (Magierska, op.cit., s. 396)

[10] Magierska, op.cit., s. 408; Dzieje Złotoryi, Złotoryja-Wrocław 1997 s. 150; Zarzycki R.: Żagań 1945-1950, Żagań 2005 s. 77-78

[11] „Wykaz wszystkich pracowników zatrudnionych w Starostwie Powiatowym w Górze Śląskiej” (SP Góra Śl. 25 s. 65-66)

[12] APW: KP PPR Góra Śląska 496 s. 55; wg kroniki – urzędował od stycznia 1946 r.

[13] Kronika m. Góry Śląskiej i ziemi górowskiej, „Kwartalnik Górowski”, 2004-2005 nr 8 s. XXI; APW: KW PPR 496 s. 56

[14] Wymieniona osoba prawdopodobnie stała na czele tego referatu, stąd że grupa uposażenia była najwyższa. Podobnie będzie dalej.

[15] Wynagrodzenia M.Sudnika (2.550 zł) było wyższe od wynagrodzenia starosty (2.415 zł).

[16] Dwie osoby mają identyczne wynagrodzenie.

[17] Trzy osoby z takim samym wynagrodzeniem. Na czele listy znalazła się osoba z niższym wynagrodzeniem i tę wymieniłem.

[18] APW: KW PPR Wrocław 590 s. 222-228 („Wykaz pracowników Starostwa Powiatowego Górowskiego w/ g stanu na dzień 1 czerwca 1947 roku”)